มหาสตฺตสฺส ปริเยสนขณฺฑํ

มหาสตฺเต สมฺปตฺเต สกลนาคภวนํ เอกปริเทวสทฺทํ อโหสิฯ โสปิ มาสํ เปฬาย วสิตตฺตา กิลนฺโต คิลานเสยฺยํ สยิฯ ตสฺส สนฺติกํ อาคจฺฉนฺตานํ นาคานํ ปมาณํ นตฺถิฯ โส เตหิ สทฺธิํ กเถนฺโต กิลมติฯ กาณาริฏฺโฐ เทวโลกํ คนฺตฺวา มหาสตฺตํ อทิสฺวา ปฐมเมวาคโตฯ อถ นํ ‘‘เอส จณฺโฑ ผรุโส, สกฺขิสฺสติ นาคปริสํ วาเรตุ’’นฺติ มหาสตฺตสฺส นิสินฺนฏฺฐาเน โทวาริกํ กริํสุฯ สุโภโคปิ สกลหิมวนฺตํ วิจริตฺวา ตโต มหาสมุทฺทญฺจ เสสนทิโย จ อุปธาเรตฺวา ยมุนํ อุปธาเรนฺโต อาคจฺฉติฯ เนสาทพฺราหฺมโณปิ อลมฺปายนํ กุฏฺฐิํ ทิสฺวา จินฺเตสิ ‘‘อยํ ภูริทตฺตํ กิลเมตฺวา กุฏฺฐิ ชาโต, อหํ ปน ตํ มยฺหํ ตาว พหูปการํ มณิโลเภน อลมฺปายนสฺส ทสฺเสสิํ, ตํ ปาปํ มม อาคมิสฺสติฯ ยาว ตํ น อาคจฺฉติ, ตาวเทว ยมุนํ คนฺตฺวา ปยาคติตฺเถ ปาปปวาหนํ กริสฺสามี’’ติฯ โส ตตฺถ คนฺตฺวา ‘‘มยา ภูริทตฺเต มิตฺตทุพฺภิกมฺมํ กตํ, ตํ ปาปํ ปวาเหสฺสามี’’ติ วตฺวา อุทโกโรหนกมฺมํ กโรติฯ ตสฺมิํ ขเณ สุโภโค ตํ ฐานํ ปตฺโตฯ ตสฺส ตํ วจนํ สุตฺวา ‘‘อิมินา กิร ปาปเกน ตาว มหนฺตสฺส ยสสฺส ทายโก มม ภาตา มณิรตนสฺส การณา อลมฺปายนสฺส ทสฺสิโต, นาสฺส ชีวิตํ ทสฺสามี’’ติ นงฺคุฏฺเฐน ตสฺส ปาเทสุ เวเฐตฺวา อากฑฺฒิตฺวา อุทเก โอสิทาเปตฺวา นิรสฺสาสกาเล โถกํ สิถิลํ อกาสิฯ โส สีสํ อุกฺขิปิฯ อถ นํ ปุนากฑฺฒิตฺวา โอสีทาเปสิฯ เอวํ พหู วาเร เตน กิลมิยมาโน เนสาทพฺราหฺมโณ สีสํ อุกฺขิปิตฺวา คาถมาห –

[893]

‘‘โลกฺยํ สชนฺตํ อุทกํ, ปยาคสฺมิํ ปติฏฺฐิตํ;

โก มํ อชฺโฌหรี ภูโต, โอคาฬฺหํ ยมุนํ นทิ’’นฺติฯ

ตตฺถ โลกฺยนฺติ เอวํ ปาปวาหนสมตฺถนฺติ โลกสมฺมตํฯ สชนฺตนฺติ เอวรูปํ อุทกํ อภิสิญฺจนฺตํฯ ปยาคสฺมินฺติ ปยาคติตฺเถฯ

อถ นํ สุโภโค คาถาย อชฺฌภาสิ –

[894]

‘‘ยเทส โลกาธิปตี ยสสฺสี, พาราณสิํ ปกฺริย สมนฺตโต;

ตสฺสาห ปุตฺโต อุรคูสภสฺส, สุโภโคติ มํ พฺราหฺมณ เวทยนฺตี’’ติฯ

ตตฺถ ยเทสาติ โย เอโสฯ ปกฺริย สมนฺตโตติ ปจฺจตฺถิกานํ ทุปฺปหรณสมตฺถตาย ปริสมนฺตโต ปกิริย สพฺพํ ปริกฺขิปิตฺวา อุปริ ผเณน ฉาเทสิฯ

อถ นํ พฺราหฺมโณ ‘‘อยํ ภูริทตฺตภาตา, น เม ชีวิตํ ทสฺสติ, ยํนูนาหํ เอตสฺส เจว มาตาปิตูนญฺจสฺส วณฺณกิตฺตเนน มุทุจิตฺตตํ กตฺวา อตฺตโน ชีวิตํ ยาเจยฺย’’นฺติ จินฺเตตฺวา คาถมาห –

[895]

‘‘สเจ หิ ปุตฺโต อุรคูสภสฺส, กาสิสฺส รญฺโญ อมราธิปสฺส;

มเหสกฺโข อญฺญตโร ปิตา เต, มจฺเจสุ มาตา ปน เต อตุลฺยา;

น ตาทิโส อรหติ พฺราหฺมณสฺส, ทาสมฺปิ โอหาริตุํ มหานุภาโว’’ติฯ

ตตฺถ กาสิสฺสาติ อปเรน นาเมน เอวํนามกสฺสฯ ‘‘กาสิกรญฺโญ’’ติปิ ปฐนฺติเยวฯ กาสิราชธีตาย คหิตตฺตา กาสิรชฺชมฺปิ ตสฺเสว สนฺตกํ กตฺวา วณฺเณติฯ อมราธิปสฺสาติ ทีฆายุกตาย อมรสงฺขาตานํ นาคานํ อธิปสฺสฯ มเหสกฺโขติ มหานุภาโวฯ อญฺญตโรติ มเหสกฺขานํ อญฺญตโรฯ ทาสมฺปีติ ตาทิโส หิ มหานุภาโว อานุภาวรหิตํ พฺราหฺมณสฺส ทาสมฺปิ อุทเก โอหริตุํ นารหติ, ปเคว มหานุภาวํ พฺราหฺมณนฺติฯ

อถ นํ สุโภโค ‘‘อเร ทุฏฺฐพฺราหฺมณ, ตฺวํ มํ วญฺเจตฺวา ‘มุญฺจิสฺสามี’ติ มญฺญสิ, น เต ชีวิตํ ทสฺสามี’’ติ เตน กตกมฺมํ ปกาเสนฺโต อาห –

[896]

‘‘รุกฺขํ นิสฺสาย วิชฺฌิตฺโถ, เอเณยฺยํ ปาตุมาคตํ;

โส วิทฺโธ ทูรมจริ, สรเวเคน สีฆวาฯ

[897]

‘‘ตํ ตฺวํ ปติตมทฺทกฺขิ, อรญฺญสฺมิํ พฺรหาวเน;

ส มํสกาชมาทาย, สายํ นิคฺโรธุปาคมิฯ

[898]

‘‘สุกสาฬิกสงฺฆุฏฺฐํ , ปิงฺคลํ สนฺถตายุตํ;

โกกิลาภิรุทํ รมฺมํ, ธุวํ หริตสทฺทลํฯ

[899]

‘‘ตตฺถ เต โส ปาตุรหุ, อิทฺธิยา ยสสา ชลํ;

มหานุภาโว ภาตา เม, กญฺญาหิ ปริวาริโตฯ

[900]

‘‘โส เตน ปริจิณฺโณ ตฺวํ, สพฺพกาเมหิ ตปฺปิโต;

อทุฏฺฐสฺส ตุวํ ทุพฺภิ, ตํ เต เวรํ อิธาคตํฯ

[901]

‘‘ขิปฺปํ คีวํ ปสาเรหิ, น เต ทสฺสามิ ชีวิตํ;

ภาตุ ปริสรํ เวรํ, เฉทยิสฺสามิ เต สิร’’นฺติฯ

ตตฺถ สายํ นิคฺโรธุปาคมีติ วิกาเล นิคฺโรธํ อุปคโต อสิฯ ปิงฺคลนฺติ ปกฺกานํ วณฺเณน ปิงฺคลํฯ สนฺถตายุตนฺติ ปาโรหปริกิณฺณํฯ โกกิลาภิรุทนฺติ โกกิลาหิ อภิรุทํฯ ธุวํ หริตสทฺทลนฺติ อุทกภูมิยํ ชาตตฺตา นิจฺจํ หริตสทฺทลํ ภูมิภาคํฯ

ปาตุรหูติ ตสฺมิํ เต นิคฺโรเธ ฐิตสฺส โส มม ภาตา ปากโฏ อโหสิฯ อิทฺธิยาติ ปุญฺญเตเชนฯ โส เตนาติ โส ตุวํ เตน อตฺตโน นาคภวนํ เนตฺวา ปริจิณฺโณฯ ปริสรนฺติ ตยา มม ภาตุ กตํ เวรํ ปาปกมฺมํ ปริสรนฺโต อนุสฺสรนฺโตฯ เฉทยิสฺสามิ เต สิรนฺติ ตว สีสํ ฉินฺทิสฺสามีติฯ

อถ พฺราหฺมโณ ‘‘น เมส ชีวิตํ ทสฺสติ, ยํ กิญฺจิ ปน วตฺวา โมกฺขตฺถาย วายมิตุํ วฏฺฏตี’’ติ จินฺเตตฺวา คาถมาห –

[902]

‘‘อชฺฌายโก ยาจโยคี, อาหุตคฺคิ จ พฺราหฺมโณ;

เอเตหิ ตีหิ ฐาเนหิ, อวชฺโฌ โหติ พฺราหฺมโณ’’ติฯ

ตตฺถ เอเตหีติ เอเตหิ อชฺฌายกตาทีหิ ตีหิ การเณหิ พฺราหฺมโณ อวชฺโฌ, น ลพฺภา พฺราหฺมณํ วธิตุํ, กิํ ตฺวํ วเทสิ, โย หิ พฺราหฺมณํ วเธติ, โส นิรเย นิพฺพตฺตตีติฯ

ตํ สุตฺวา สุโภโค สํสยปกฺขนฺโท หุตฺวา ‘‘อิมํ นาคภวนํ เนตฺวา ภาตโร ปฏิปุจฺฉิตฺวา ชานิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ทฺเว คาถา อภาสิ –

[903]

‘‘ยํ ปุรํ ธตรฏฺฐสฺส, โอคาฬฺหํ ยมุนํ นทิํ;

โชตเต สพฺพโสวณฺณํ, คิริมาหจฺจ ยามุนํฯ

[904]

‘‘ตตฺถ เต ปุริสพฺยคฺฆา, โสทริยา มม ภาตโร;

ยถา เต ตตฺถ วกฺขนฺติ, ตถา เหสฺสสิ พฺราหฺมณา’’ติฯ

ตตฺถ ปุรนฺติ นาคปุรํฯ โอคาฬฺหนฺติ อนุปวิฏฺฐํฯ คิริมาหจฺจ ยามุนนฺติ ยมุนาโต อวิทูเร ฐิตํ หิมวนฺตํ อาหจฺจ โชตติฯ ตตฺถ เตติ ตสฺมิํ นคเร เต มม ภาตโร วสนฺติ, ตตฺถ นีเต ตยิ ยถา เต วกฺขนฺติ, ตถา ภวิสฺสสิฯ สเจ หิ สจฺจํ กเถสิ, ชีวิตํ เต อตฺถิฯ โน เจ, ตตฺเถว สีสํ ฉินฺทิสฺสามีติฯ

อิติ นํ วตฺวา สุโภโค คีวายํ คเหตฺวา ขิปนฺโต อกฺโกสนฺโต ปริภาสนฺโต มหาสตฺตสฺส ปาสาททฺวารํ อคมาสิฯ

มหาสตฺตสฺส ปริเยสนยกณฺฑํ นิฏฺฐิตํฯ

มิจฺฉากถา

อถ นํ โทวาริโก หุตฺวา นิสินฺโน กาณาริฏฺโฐ ตถา กิลเมตฺวา อานียมานํ ทิสฺวา ปฏิมคฺคํ คนฺตฺวา ‘‘สุโภค, มา วิเหฐยิ, พฺราหฺมณา นาม มหาพฺรหฺมุโน ปุตฺตาฯ สเจ หิ มหาพฺรหฺมา ชานิสฺสติ, ‘มม ปุตฺตํ วิเหเฐนฺตี’ติ กุชฺฌิตฺวา อมฺหากํ สกลํ นาคภวนํ วินาเสสฺสติฯ โลกสฺมิญฺหิ พฺราหฺมณา นาม เสฏฺฐา มหานุภาวา, ตฺวํ เตสํ อานุภาวํ น ชานาสิ, อหํ ปน ชานามี’’ติ อาหฯ กาณาริฏฺโฐ กิร อตีตานนฺตรภเว ยญฺญการพฺราหฺมโณ อโหสิ, ตสฺมา เอวมาหฯ วตฺวา จ ปน อนุภูตปุพฺพวเสน ยชนสีโล หุตฺวา สุโภคญฺจ นาคปริสญฺจ อามนฺเตตฺวา ‘‘เอถ, โภ, ยญฺญการกานํ โว คุเณ วณฺเณสฺสามี’’ติ วตฺวา ยญฺญวณฺณนํ อารภนฺโต อาห –

[905]

‘‘อนิตฺตรา อิตฺตรสมฺปยุตฺตา, ยญฺญา จ เวทา จ สุโภค โลเก;

ตทคฺครยฺหญฺหิ วินินฺทมาโน, ชหาติ วิตฺตญฺจ สตญฺจ ธมฺม’’นฺติฯ

ตตฺถ อนิตฺตราติ สุโภค อิมสฺมิํ โลเก ยญฺญา จ เวทา จ อนิตฺตรา น ลามกา มหานุภาวา, เต อิตฺตเรหิ พฺราหฺมเณหิ สมฺปยุตฺตา, ตสฺมา พฺราหฺมณาปิ อนิตฺตราว ชาตาฯ ตทคฺครยฺหนฺติ ตสฺมา อคารยฺหํ พฺราหฺมณํ วินินฺทมาโน ธนญฺจ ปณฺฑิตานํ ธมฺมญฺจ ชหาติฯ อิทํ กิร โส ‘‘อิมินา ภูริทตฺเต มิตฺตทุพฺภิกมฺมํ กตนฺติ วตฺตุํ นาคปริสา มา ลภนฺตู’’ติ อโวจฯ

อถ นํ กาณาริฏฺโฐ ‘‘สุโภค ชานาสิ ปน อยํ โลโก เกน นิมฺมิโต’’ติ วตฺวา ‘‘น ชานามี’’ติ วุตฺเต ‘‘พฺราหฺมณานํ ปิตามเหน มหาพฺรหฺมุนา นิมฺมิโต’’ติ ทสฺเสตุํ อิตรํ คาถมาห –

[906]

‘‘อชฺเฌนมริยา ปถวิํ ชนินฺทา, เวสฺสา กสิํ ปาริจริยญฺจ สุทฺทา;

อุปาคุ ปจฺเจกํ ยถาปเทสํ, กตาหุ เอเต วสินาติ อาหู’’ติฯ

ตตฺถ อุปาคูติ อุปคตาฯ